Vrijheid met Oase: The Waste Land van Chris Teerink

In 2022 is de tekst precies honderd jaar oud, maar het gedicht The Waste Land maakt nog steeds deel uit van onze collectieve verbeelding en beïnvloedde en inspireerde schrijvers, artiesten, muzikanten en filmmakers zo divers als Stephen King, Francis Ford Coppola, Neil Gaiman, Bob Dylan, Doris Lessing en de Pet Shop Boys. Toch kan niemand met zekerheid zeggen waar het over gaat. Het belangrijkste moderne gedicht, dat opent met de bekende, maar evengoed mysterieuze openingszin ‘April is de wreedste maand’, is ons nog steeds een raadsel. Inmiddels is de film zo goed als af, is het 100 jarig jubileumjaar verstreken, maar lijkt het gedicht, en daarmee de documentaire, relevanter dan ooit.

Waar komt het idee voor The Waste Land vandaan en waarom wilde je de documentaire maken?

“Toen ik begin twintig was zag ik Sans Soleil van Chris Marker voor het eerst, een film die ik daarna misschien wel dertig keer heb gezien. De film begint met een citaat van T. S. Eliot uit het gedicht Ash-Wednesday: 'Because I know that time is always time and place is always and only place.' Nadat ik dat citaat een aantal keer voorbij zag komen, heb ik een bundel gekocht met zijn gedichten omdat ik benieuwd was naar het volledige gedicht erachter. In het boek stond ook The Waste Land, waar ik wel van gehoord had, maar dat ik ook nog nooit had gelezen. Ik wist dat het beroemd was en het bleef door mijn hoofd spoken, maar ja, wat moet je er mee doen? Pas later, toen iemand van het Filmfonds me wees op de regeling Oase, kwam The Waste Land opeens weer in gedachten bovendrijven.”

Wat betekende Oase voor de totstandkoming van The Waste Land?

“Het gedicht The Waste Land is natuurlijk een ontzettend gecompliceerd gedicht, maar, zo dacht ik, als ik wil onderzoeken of het voor mij überhaupt mogelijk is er een film over te maken, dan is Oase de aangewezen mogelijkheid.

De vrijheid die Oase biedt is in dit geval extreem belangrijk. De vraag is zelfs of zonder deze specifieke regeling de film er überhaupt zou zijn geweest, want het heeft me enorm veel tijd gekost om tot een vorm te komen die ik bevredigend vond. Door in alle rust te kunnen werken begon ik het gedicht als een plek of een ruimte te zien, waar je tijd kunt doorbrengen, waar je kunt ronddwalen, maar vooral ook waar je anderen kunt uitnodigen. Met dat idee kon ik verder."

"Over The Waste Land zijn letterlijk bibliotheken volgeschreven, dus ik was niet geïnteresseerd om daar op een, laten we zeggen, academisch niveau iets aan toe te voegen. Het belangrijkste voor mij is het effect dat het lezen van het gedicht uiteindelijk op je heeft. Het is een multiversum met voortdurend wisselende perspectieven, tijden en zelfs talen. Net wanneer je denkt te weten waar je bent of wat er aan de hand is, wordt het tapijt weer onder je voeten vandaan getrokken. Het creëert onzekerheid en stelt de vraag hoe daarmee om te gaan. En als er iets is dat de tijd waarin we nu leven definieert, dan is het onzekerheid en die onzekerheid neemt alleen maar toe. Dus ondanks dat The Waste Land nu honderd jaar oud is, is het relevanter dan ooit.

Tegelijkertijd wilde ik het daar niet bij laten. Dat dit onzekere tijden zijn weten we allemaal en daarom wilde ik ook kijken in de richting van mogelijke oplossingen. Om die reden zitten er mensen als econoom Guy Standing in de documentaire, die het idee van het basisinkomen geeft om de onzekerheid te lijf te gaan op economisch vlak. In de film zegt hij dat we de politiek van het paradijs moeten geloven, ook al zullen we dat nooit bereiken. Maar als we dat niet doen, weten we maar een ding zeker en dat is dat we regelrecht afgaan op de politiek van de hel.

Zo brengt het praten over The Waste Land Standing via Dante naar de politiek van vandaag. Dat is natuurlijk ook het goede van zo’n universeel en tijdloos gedicht dat over alles gaat: het is zó diep dat je er alles in kan stoppen en er altijd een verbintenis is met het heden. Zo kon ook de oorlog in Oekraïne een rol spelen in de film toen die uitbrak.”

Wat betekende Oase voor jou als maker?

“De bijdrage vanuit Oase was voor mij de ideale manier om te onderzoeken of de film die ik wilde maken überhaupt mogelijk was om te maken. Het gebeurt niet vaak dat je daar genoeg tijd voor hebt en Oase geeft je de ruimte en vrijheid om een richting te onderzoeken die niet per se direct ook iets hoeft op te leveren. Het mag ook mislukken. In het creatieve proces leidt dat tot dingen waar je anders nooit op was gekomen. Als ik met andere makers uit het buitenland spreek over de regeling, staat iedereen met z’n oren te klapperen. Het is een luxe om een bijdrage te krijgen voor voorbereidende research, zonder dat er meteen een scenario uit hoeft te komen. Ik ben dat in ieder geval nog nooit tegengekomen.

Wat daarbij leuk en prettig was, is dat je de andere makers – als ik het me goed herinner, waren dat Ineke Smits, Peter Delpeut en Marjoleine Boonstra – die in dezelfde ronde een toekenning krijgen, ontmoet. Via de organisatie van het Fonds kom je bij elkaar om te bespreken waar je mee bezig wil zijn en wat je plan is. Dat gebeurt niet zo vaak. Meestal ben je een concurrent van elkaar en zie je bij het doen van een aanvraag niet snel een andere filmmaker. Bij Oase schuif je een paar keer bij elkaar aan tafel en bespreek je met elkaar het idee dat je hebt en de dingen waar je allemaal tegen aanloopt, wat naast leuk ook erg stimulerend werkt.”

Hoe gaat het nu met de documentaire?

“De film is op dit moment zo goed als af. Het geluidsontwerp, dat geweldig is geworden en heel belangrijk is voor de film, is klaar. De kleurcorrectie is zo goed als klaar. En rest natuurlijk de vraag hoe we de film gaan lanceren. Door corona hebben we tijdens het draaien veel vertraging opgelopen, waardoor we het honderdjarig bestaan van het gedicht in 2022 hebben gemist. Zeker in de Engelstalige landen was er toen veel aandacht voor The Waste Land. Op die golf konden we dus niet meesurfen, maar het is gelukkig geen film die het van het moment moet hebben.

Het belangrijkste is dat men weet dat de film er is. Dat kan een festival zijn, maar ook iets anders. Mijn film SOL LEWITT draaide destijds in het Film Forum in New York en de recensie werd geschreven door de New York Times. Dan weet iedereen dat die film er is en volgen de andere festivals vanzelf. Dat moment hebben we nu nodig, dus daar ben ik nu hard voor aan het werk.”

Het Filmfonds en Prins Bernhard Cultuurfonds startten in 2013 met Oase. Oase stimuleert de ontwikkeling van zogenoemde treatments – de verkorte versie van een script. Op basis hiervan kan de documentairemaker in samenwerking met een producent werken aan de verdere ontwikkeling en eventuele realisering van de documentaire. De eerstvolgende deadline voor Ontwikkeling Oase is 3 april 2023.